Каляды – адно з самых містычных святаў. Новае сонца ўвасаблялася ў вобразе дзіцяці, выкрадзенага лютай вядзьмаркай Зімою, якая ператварыла яго ў ваўка. Але светлыя сілы, вядома, перамагаюць, гарачыя промні маладога сонца спальваюць ваўчыную скуру, яно вызваляецца з палону цёмных сіл і пакрысе "сталее", з кожным днём набіраючы сіл да вясны.
Пасля прыняцця хрысціянства царква ўсяляк забараняла звычаі калядавання і пашанў багам, але выкараніць старажытныя традыцыі і абрады цалкам не ўдалося. Таму па дварах сталі хадзіць святары і вернікі людзі, апавяшчаючы, што нарадзіўся Ісус Хрыстос і усхваляючы яго. Хоць такіх выканаўцаў калядак гаспадары часта зусім не адорвалі, наадварот, імкнуліся пазбягаць. На Палессі вернікаў калядоўшчыкаў не пускалі да дома, бо лічылася, што не будзе ўраджайным проса, а тых, хто калядаваў па старому звычаю, шчодра узнагароджваць і дзякавалі.
старажытныя часы і Наш Час
Каляда - свята, якое было самым вялікім і галоўным для народа, таму рыхтаваліся да яго загадзя і старанна. Простыя людзі рабілі вялікаую колькасць страў, у прыватнасці з мясам, а для гэтага калолі свінню, прыбіралі старанна ва ўсім доме, парыліся ў лазні, рыхтавалі новыя ўборы для калядавання.
Немагчыма ўявіць сабе каляды без містрэрыі. Яна пачыналася ў першы ж дзень і скончвалася апошнім. У час зімовага сонцастаяння, як і астатнія такія ж даты, дзеля нашых продкаў адчыняліся дзверы паміж светам існасці і мроі, жывых і памерлых, усё было прасякнута чароўным і небяспечным духам таямніцы. Час лічыўся спрыяльным дзеля ведзьмароў ды нячысцікаў,што насылалі на зямлю траскучыя маразы, але ж таксама і дзеля варажбы, заклёнаў ды абярэгаў. Для беларусаў гэтае спрадвечнае свята і да сённяшняга дня заўжды застаецца радасным, велічным і аптымістычным
Свята Каляды ў старажытныя часы не праходзіла без куцці. Было 3 асаблівых святых вечара, на кожны з якіх і рыхтавалі абрадавую кашу, прычым розную:
1. посны з арэхамі, сухафруктамі, макам і узвар рыхтавалі ў першы перадкалядны вечар - 6 студзеня. Называлася такая каша вялікай куцьцёй.
2. 13 студзеня - напярэдадні Новага года па старым стылі - рыхтавалі другую куццю, якая называлася багатай або шчодрай. У гэты дзень на стол падавалі разнастайныя даволі сытны стравы, і нават каша была запраўленая тлушчам, салам, алеем і скороминою.
3. Трэцяя куцця - напярэдадні Вадохрышча 18 студзеня - назвалася галоднай і была, як першая, поснай, прыгатаваная на вадзе. Існавала традыцыя, якая заключалася ў тым, што галава сям'і ў гэты вечар выходзіў на вуліцу і ўсе дзверы, брамкі і дзвярах чарціў крыжы, каб зберагчы жыхароў дома і сям'ю ад нячыстай сілы, бед і непагадзь.
У пярэдадне Каляд (6 студзеня) людзі нічога не елі да самага вечара. Але як толькі на небе з'яўлялася першая зорка, яны садзіліся ўсёй сям'ёй вячэраць. На стале ў гэты вечар павінна быць 12 страў, з іх абавязковыя куцця і узвар з сухафруктаў (яблыкаў і груш), а таксама мясныя сытны стравы (бліны, галубцы, варэнікі, хатняя каўбаса).
Большасць этнографаў сыходзяцца ў меркаванні, што яшчэ ў дахрысціянскія часы быў такі звычай, як Каляда. Гісторыя свята цікавая і займальная, шматлікія традыцыі і абрады захаваліся да нашага часу, але некаторыя страцілі сілу і былі змененыя.
Першая частка ўрачыстасці заключалася ў тым, што вялікая колькасць людзей прыходзіла да язычніцкіх храмах (капішча), каб вырабіць абрад ахвярапрынашэння і пагутарыць з багамі, стаць бліжэй да іх. Як абвяшчаюць паданні, народ збіраўся каля рэк, у лясах, каля агню і дзякаваў і ўсхваляў сваіх багоў, прасіў пра пакаянне і пра будучыя даброты. Былі іх асобы пры гэтым размалёваныя, у масках, апранутыя на іх скуры і іншыя ўборы, трымалі ў руках дзіды, шчыты і рогі жывёл, здзяйснялі ахвярапрынашэнні і варажылі.
Для рытуалу ахвярапрынашэння і варожбы патрэбен быў вядзьмак - чалавек, які забяспечваў сувязь з багамі. У сям'і гэтую ролю выконваў старэйшы мужчына. Перад варожбамі звычайна выконвалі ахвярапрынашэнне птушкамі або жывёламі. У такім выпадку кроў разлівалі і распырсквалі кругам, каб адагнаць злых духаў. Часткі жывёльнага, не прызначаныя для ежы, закопвалі ў зямлю, спальвалі ў агні або тапілі ў рацэ.
У гэты час маладыя дзяўчаты і хлопцы і варажылі, і выконвалі калядкі, якія ўсхвалялі Каляду - бога маладога Сонца..
У народзе ноч перад Калядамі лічылася сакральнай, людзі верылі, што ў гэтую ноч адкрываюцца нябёсы і можна было загадваць жаданні.